Jak otworzyć food truck? Praktyczny przewodnik dla inwestora

Otwarcie food trucka to hit ostatnich 2 lat. Food trucki przebiły budki z kebabem i pędzą do przodu. Jak otworzyć food truck? O tym w poniższym artykule.

Zapraszam na kolejny artykuł z serii wyposażenie lokalu gastronomicznego. Pisałem już m.in. o wyposażeniu fast foodu i otwarciu budki z kebabem. Jeszcze w 2015 roku nic nie wskazywało na to, że monopol „kebabów” zostanie przełamany. Tak samo 20 lat temu nikt nie przypuszczał, że budki z hamburgerami zastąpi turecki fast-food. Rynek zdecydował!

Poniżej odpowiadam na pytanie jak otworzyć food truck. Z tego artykułu dowiesz się kilku najważniejszych rzeczy:

1. jaki samochód będzie najlepszy pod food trucka,
2. jakie urządzenia są potrzebne do wyposażenia food trucka,
3. jakich przepisów Sanepidu musisz przestrzegać przy otwieraniu food trucka,
4. jak wypromować food truck i gdzie nim stanąć, aby mieć zyski.

Dla kogo food truck?

O potencjale food trucków można jak zwykle mówić w odniesieniu do rynków zachodnich. Podczas gdy w Polsce działa kilkaset (poniżej 500) takich wozów, w USA, UK czy we Francji jest to liczba kilkadziesiąt razy większa. Food trucki mogą być przyszłością na rynku małej gastronomii w Polsce.

Food truck to dobra opcja dla urodzonych szefów kuchni, którzy czerpią radość z karmienia ludzi i nie chcą drzeć kotów z personelem. W food trucku pracujesz sam (lub z kimś, jeśli chcesz) i czerpiesz radość z rozmów z ludźmi, dla których gotujesz. W restauracyjnej kuchni jest praktycznie niemożliwe, aby kucharz miał czas na rozmowy z gośćmi i odgrywał jednocześnie rolę kelnera i barmana.

Pieniądze na otwarcie food trucka

Otwarcie food trucka jest dużo tańsze niż otwarcie stacjonarnej restauracji. Jest wiele możliwości zdobycia pieniędzy na własny biznes. Oczywiście tę, którą najbardziej polecam to własne oszczędności. Jeśli szukasz wiedzy o tym,  jak otworzyć food truck, to zapewne dysponujesz odpowiednim budżetem. Jeśli szukasz dofinansowania na otwarcie food trucka, to możesz rozważyć dotację z Urzędu Pracy, dotację z UE lub kredyt.

Co do dotacji z Urzędu Pracy, to musisz sprawdzić w regulaminie czy przyznają dotację na handel obwoźny! Działalność food trucków to PKD 56.10.B, czyli „ruchome placówki gastronomiczne”. Z tego co wiem, to jedne urzędy dają dotację na takie przedsięwzięcia a inne nie.

Kredyt na otwarcie food trucka

W przypadku kredytu obecnie na rynku jest kredyt dla firm działających ponad rok, aż do 600.000 zł z Alior Banku. Wystarczy, że wypełnisz wniosek online (podaj nr telefonu i Twój NIP) i zaczekasz na telefon od konsultanta. Wypytaj go o wszystko, to nic nie kosztuje.

Jeśli nie masz firmy, to możesz wziąć kredyt przed założeniem działalności. W tym celu możesz skorzystać z Bankier, które porówna oferty różnych banków. Konsultant zupełnie za darmo przedstawia oferty kredytu na otwarcie działalności. Aby złożyć zapytanie, przejdź na stronę Bankiera, suwakiem określ kwotę, a następnie wypełnij tylko pierwszy krok, wpisując dane kontaktowe (imię i nazwisko, nr tel i e-mail). Uzyskanie informacji zwrotnej jest bezpłatne!

Pomysł na food truck

O ile w przypadku budki z kebabem lub budki z fast foodem menu można było z góry określić, tak tutaj jest ciężej. Z jednej strony to dobrze, bo masz większy wybór, z drugiej strony źle, bo nie wiadomo co akurat spodoba się konsumentom. Aby określić menu Twojego food trucka musisz najpierw zdecydować, jaki rodzaj kuchni chcesz przyrządzać.

Jak sprawdzić, co sprzedaje się najlepiej? Wystarczy przejechać się na zlot food trucków. Zloty odbywają się od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Przyjeżdża dużo wozów, są rozstawiane stoliki i widać jak na dłoni, do którego food trucka ustawiają się kolejki. Jak sprawdzić, czy to co chcę oferować spodoba się szerszej publiczności? Zorganizuj imprezę dla znajomych i przetestuj.

1. Przykładowe food trucki z jedzeniem:

• Burrito, Quesadilla, wrapy – kuchnia meksykańska
• kiełbacha z rusztu
• zapiexy (zapiekanki ;) )
• hot-dogi z całego świata
• dania na bazie ziemniaków (np. faszerowane)
• naleśniki
• burgery
• pizza, makarony, porchetta – kuchnia włoska
• kuchnia azjatycka
• langosze – kuchnia czecho-słowacka
• pierogi
• kurczaki
• podpłomyki – kuchnia francuska
• frytki belgijskie
• kapsalony – kuchnia holenderska
• kuchnia bliskowschodnia
• kuchnia grecka
• bagietki

2. Food trucki z napojami:

• na bazie yerba mate
• na bazie kawy
• shake

3. Food trucki ze słodyczami:

• kurtosze – kuchnia węgierska
• churros – kuchnia hiszpańska
• owoce w czekoladzie
• gofry
• donuty
• lody

To tylko wycinek, Jest masa różnych food trucków, bo jedyne co Cię ogranicza to Twoja wiedza kulinarna. Warto przygotować się do biznesu i zrobić rozeznanie. Pomoże Ci w tym artykuł o tym, jak napisać biznesplan – link.

Jakie auto na food truck?

Jeśli posiadasz fundusze to nie oszczędzaj na samochodzie. Kup nowy, ładny, odpicuj odpowiednio pod kątem gastronomii i żeby wzbudzał zainteresowanie. Jeśli Twój pomysł na food truck jest standardowy, to możesz kupić samochód po przeróbce. Jeśli jednak planujesz sprzedawać pizzę z pieca opalanego drewnem, to raczej konieczna będzie indywidualna przeróbka :)

1. Ceny samochodów pod food truck

Koszt zakupu używanej furgonetki na food truck to średnio 25 tysięcy złotych, dodatkowo 10 tysięcy to przebudowa pod gastronomię i jeszcze 10 tysięcy to zakup urządzeń. Wystarczy jednak rzut oka na OLX aby przekonać się, że można taniej. Za 40 tysięcy złotych kupicie auto zupełnie przystosowane, a jeszcze sprzedawca na tym nieźle zarobi.

Możecie też kupić używany samochód przystosowany pod piekarnię lub wędliny i dostosować go do waszych wymagań. Jeśli macie bardzo mało pieniędzy, to za niecałe 15 tysięcy kupicie auto, produkcja lata 90′, z pełnym wyposażeniem i mające odbiór sanepidu (co oczywiście nie zwalnia was z ponownego zgłoszenia). Rzecz jasna nie będzie to samochód marzeń, ale aby zacząć swoją przygodę przy niewielkim kapitale wystarczy.

Problem przy takich starych gruchotach (oprócz możliwości popsucia się) jest taki, że nie wyglądają dobrze. Mówi się, że ważne co się ma w środku, ale w praktyce sami wiecie jak jest :) Ludzi bardzo często odstrasza brzydki wygląd samochodu. Nie mniej najbardziej liczy się i tak to, co w nim upichcisz i jak będziesz obsługiwać gości.

2. Jaki model samochodu?

Z nowszych samochodów, polecane są następujące modele:

• Citroen Jumper,
• Fiat Ducato,
• Mercedes Sprinter i Benz T1,
• Renault Master,
• Peugeot Boxer i J5,
• Volkswagen C4 i T4.

Jeśli chcesz kupić nowy samochód, możesz umówić się na jazdę próbną. W tym celu wypełnij wniosek online i czekaj na kontakt konsultanta. W kontekście samochodów jeszcze dwie sprawy, o których część osób może nie wiedzieć.

1. Po pierwsze, food truckami można kierować posiadając prawo jazdy kat. B. Jest tu jedna rzecz, o której trzeba pamiętać: waga samochodu. Mając prawo jazdy kategorii B możesz kierować samochodami dostawczymi ważącymi do 3,5 tony. Jeśli przeładujesz swojego food trucka ciężkimi urządzeniami, to waga może przekroczyć 3,5t, a wówczas czeka Cię mandacik. Mandaty wahają się od 20 do 500zł, nie ma za to punktów karnych.
2. Druga ważna sprawa: jeśli tworzysz sam swojego food trucka, to po zmianie zabudowy musisz wykonać badania na Okręgowej Stacji Diagnostycznej.

Wyposażenie food trucka

Aby otworzyć food trucka, w którym będzie można przygotowywać produkty z ustalonego menu, należy zakupić kilkanaście urządzeń gastronomicznych. Trudno tutaj wymieniać wszystkie, ponieważ to jakie urządzenia potrzebujesz zależy od tego, co zamierzasz podawać. Nie mniej poniżej zrobiłem listę najpopularniejszych sprzętów gastronomicznych, które znajdziesz w food truckach:

1. agregat prądotwórczy
2. Przedłużacz 230V – 30 metrów
3. opiekacz do bułek,
4. frytownica,
5. naleśnikarka,
6. płyta grillowa,
7. okap gastronomiczny,
8. rożen,
9. bemary,
10. stół chłodniczy,
11. szafa chłodnicza na napoje,
12. zamrażarka podblatowa,
13. witryna ekspozycyjna.

Poniżej opisy sprzętów z linkiem do Ceneo, gdzie możesz porównać ceny urządzeń.

1. Agregat prądotwórczy

Wiele urządzeń w food trucku jest zasilana gazem, jednak część być może będzie na prąd. To, w jaki sposób doprowadzić prąd do zasilania tych urządzeń stanowi ważny aspekt podczas wyposażania food trucka. Gdy nie ma możliwości podłączenia pojazdu do zasilania zewnętrznego, dobrze, jeśli ciężarówka posiada akumulator żelowy lub agregat prądotwórczy.

W takim agregacie poziom energii dostosowany jest do zapotrzebowania urządzeń, które znajdują się we food trucku. Nie warto kupować agregatu w ciemno, ponieważ większość jest bardzo głośna. Istnieją na rynku wyciszone agregaty z Hondy, które są popularne w food truckach.
Porównaj ceny

Technologia idzie do przodu, dzisiaj oprócz samego agregatu istnieje możliwość zasilania food trucka przy pomocy specjalnych urządzeń, łączących agregaty prądotwórcze z akumulatorami żelowy lub litowo-polimerowymi. Pamiętaj, że agregat prądotwórczy musi stać na zewnątrz pojazdu (może to być też dach). Trzeba jednak uważać, aby nie stawiać go blisko klientów i stolików.

2. Przedłużacz 230V

Przedłużacz to konieczność przy food trucku. Jeśli będziemy chcieli podłączyć się do zasilania zewnętrznego na festynie czy imprezie, to jest to rzecz przydatna ;) Długość – do 30m wystarczy. Najlepiej kupić przedłużacz bębnowy (jak na zdjęciu). Rozwijany i zwijany na korbkę – nie zgina się, nie plącze, oszczędza czas.

3. Opiekacz do bułek (grill kontaktowy)

Opiekacze gastronomiczne w food trucku ą potrzebne, aby opiec bułki i niekiedy kawałki mięsa. Przeważnie wykonane są ze stali nierdzewnej, dzięki czemu są wytrzymałe i łatwe w czyszczeniu.

4. Frytownica gazowa

Frytki są popularną przekąską w food truckach. Najczęściej stosuje się frytownice gazowe, ale można też kupić elektryczną.
Zobacz w sklepie

Wybierając frytownicę zwróć uwagę na:

• rodzaj zasilania (elektryczna czy na gaz),
• pojemność (od 3 litrów w górę),
• liczbę komor (jedna lub dwie),
• dostępność tzw. zimnej strefy we frytownicy, dzięki której olej dłużej zachowuje swoje walory.

5. Naleśnikarka

W food truckach królują naleśniki – nie tylko na słodko, ale i na ostro. Do przyrządzania naleśników używa się naleśnikarek, czyli takich okrągłych grillów płytowych. W zależności od tego jaką firmę wybierzemy, rodzaj płyty oraz gabaryty, ceny kosztują się od ok. 1000 do 4000 zł. Obudowa wykonana jest przeważnie ze stali nierdzewnej, a zasilane jest na prąd lub gaz. Naleśnikarki posiadają jedną lub dwie płyty, które są ceramiczne lub żeliwne.
Porównaj ceny

Naleśnikarka może mieć wgłębioną lub płaską płytę. Wgłębiona ma tę zaletę, że ciasto nie będzie się nam przelewać. Przed zakupem dowiedz się, czy naleśnikarka posiada termostat i dołączony przyrząd do rozprowadzania ciasta.

6. Płyta grillowa

Płyty grillowe służą do smażenia mięs, ryb i serów. Występują dwa rodzaje płyt grillowych: płaskie i ryflowane (z rusztami). Różnią się od siebie szerokością i mocą, występują małe płyty grillowe o mocy 3kW i wielkie na 5 palników i 15kW. Płyty grillowe są przystosowane do pracy w gastronomii, obite izolacją termiczną i w pełni bezpieczne.

To, na co warto zwrócić uwagę podczas zakupu to waga. Płyta jak i inne urządzenia gastronomiczne do food trucka powinny być przede wszystkim możliwie najlżejsze i wytrzymałe.

7. Okap gastronomiczny

Okap to kolejne kluczowe urządzenie w food trucku i nie warto na nim oszczędzać. Gdy się zepsuje, praca w takim małym pomieszczeniu jest praktycznie niemożliwe. Okap odprowadza spaliny na zewnątrz poprzez komin wykonany na dachu pojazdu.

8. Rożen gazowy lub elektryczny

Na rożnie pieczemy mięsko oferując na przykład kurczaka lub włoskie porchetty. Jest to urządzenie dosyć specjalistyczne, nie zrobimy w nim wiele innych potraw więc warto się zastanowić nad zakupem.

9. Bemar gastronomiczny

Bemary są przydatne praktycznie w każdym food trucku, w którym jest duży przemiał. Bemary jako urządzenia przechowujące krótkoterminowo żywność stały się obiektem krytyki. Jest to związane z tym, że właściciele bistro i barów podgrzewają w nich wszystko przez cały dzień albo i nazajutrz. To jest tragedia i wypaczenie istoty bemarów.

Bemar ma służyć do podtrzymania temperatury produktu przez krótki okres czasu. Kupując zwróć uwagę, czy jest na prąd czy gaz oraz jaką ma pojemność i wagę.

10. Stół chłodniczy

Jedną z możliwości przechowywania półproduktów w niskiej temperaturze jest stół chłodniczy. Ma to on to do siebie, że jego blat może służyć jako stół do pracy. Są różne wymiary stołów chłodniczych. Nie mniej do food trucka wykorzystuje się przeważnie te nieco krótsze, aby plan rozmieszczenia sprzętów był optymalny.
Zobacz w sklepie

Alternatywą dla stołu chłodniczego może być po prostu mała lodówka, którą umieścisz pod blatem.

11. Szafa chłodnicza

Szafa chłodnicza jest nieodłącznym elementem wyposażenia food trucka. Zwłaszcza, jeśli będziesz oferował napoje zimne. A na pewno będziesz. Szafy chłodnicze podobnie jak omawiane powyżej stoły, występują w różnych wymiarach i pojemnościach. Do food trucka najlepiej kupić jednodrzwiową i niską.
Zobacz w sklepie

Szafa chłodnicza jest często wydzierżawiana przez producenta napojów, więc podpisując umowę z firmą zapytaj o witrynę chłodzącą. Alternatywą dla takiej szafy jest mała szafka chłodnicza na napoje umieszczana obok lady lub wbudowana w blat.

12. Zamrażarka

Zamrażarka będzie Ci potrzebna do przetrzymywania różnego rodzaju produktów. Musi być zatem dosyć pojemna i bezawaryjna. Zamrażarki działają non-stop, więc powinny być też oszczędne. Kupując urządzenia mrożące zwróć uwagę na serwis w pobliżu Twojej miejscowości.

13. Witryna ekspozycyjna

Ostatni element to witryna ekspozycyjna. Witryna ma wyeksponować produkty, które sprzedajemy. Mogą to być napoje, kubki z szejkami aby ludzie zobaczyli wielkość, owoce lub inne produkty. Witrynę można wmontować w blat lub w ladę. Alternatywą dla witryny są lady ekspozycyjne.

Technologia poszła na tyle do przodu, że firmy przerabiające samochody na food trucki potrafią wmontować ladę wysuwaną, którą wysuwa się podczas sprzedaży i wsuwa po zakończeniu.

Gratisy od firm

Gratisy od firm są przyznawane z reguły na zasadzie wyłączności sprzedaży ich produktów. Do food trucka możesz dostać tablicę na menu, lodówkę na napoje a nawet stolik z krzesłami. Nie mówiąc o takich błahostkach jak słoiczki do przypraw. Oprócz wymienionych powyżej, mógłbyś również zdobyć ladę chłodniczą od firmy handlującej sałatkami. Pytanie tylko, czy w food tracku nie chcesz robić sałatki samodzielnie?

Jeśli planujesz zakup lodówki, to polecam przeczytać poradnik jaką lodówkę kupić. Są tam opisane cechy lodówek i szaf chłodniczych, na które musisz patrzeć przy zakupie, a także ranking sprzętów.

Food truck a podatki

Food truck jest traktowany przez prawo jako handel obwoźny, a nie usługi gastronomiczne. Brzmi śmiesznie, ale nikt nie mówi że polskie prawo jest poważne. Plusem jest stawka vat na handel obwoźny, która wynosi jedynie 5%, 23% jest na napoje za wyjątkiem soków. Ma to też swoje minusy – w food trucku nie możesz przygotowywać nic, a jedynie odgrzewać. O tym jak ogarnąć ten temat przeczytasz w następnym punkcie.

Wymogi Sanepidu dla food trucka

Wszystko, co masz w food trucku musi być przygotowane wcześniej: pokrojone warzywa, ugotowana zupa, wyrobione ciasto. W tym celu wynajmujesz kuchnię (np. od restauracji lub firmy cateringowej) lub sam takową zakładasz. W kuchni przygotowujesz produkty, które potem w food trucku przechodzą obróbkę termiczną. Innym rozwiązaniem jest zlecenie tych czynności firmie cateringowej.

Otwarcie food trucka wiąże się z wprowadzeniem w życie przepisów Sanepidu. Przepisy unijne, a konkretnie Rozporządzenie WE nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego są tak skonstruowane, aby powiedzieć wszystko i jednocześnie nie powiedzieć nic. Jedynym słusznym organem do interpretacji tych przepisów jest Sanepid, ale z racji doświadczenia dużo na ten temat wiedzą fachowcy ds. HACCP.

1. Wytyczne z przepisów

2. Wymogi dla pracowników i samochodu

Pamiętaj, że osoba która będzie pracowała w food trucku musi posiadać orzeczenie lekarskie do celów sanitarno-epidemiologicznych.

Sanepid będzie wymagał również księgi dobrych praktyk higienicznych (GMP/GHP) oraz spełnienia wymogów typowych dla małej gastronomi:

• umowy na wywóz resztek gastronomicznych,
• umowy na wywóz frytury,
• zmywalnych podłóg i blatów,
• zapewnienie zimnej wody z wodociągu lub butli,
• opisanych zlewozmywaków gdzie co jest myte.

3. Ściany, podłoga oraz szafki i blaty kuchenne

Zgodnie z przepisami Sanepidu powinny być wykonane z materiałów łatwo zmywalnych. Mogą być laminaty, łatwo zmywalna wykładzina na ścianach lub farba zmywalna. Za płytą grzewczą  lub kuchenką zastosuj obicia z blachy. Najważniejsze, aby materiał był odporny na rdzę.

Wybór materiału zależy jak zwykle od posiadanych pieniędzy.  Jeśli posiadasz kapitał i chcesz zrobić zabudowę wzorowo, to ściany możesz wykonać z blachy nie korodującej a  szafki i  blaty ze stali nierdzewnej.

Jeżeli w food trucku przygotowywane są produkty smażone na tłuszczu, tj. frytki, hamburgery, ryby itp., to koniecznie musisz podpisać umowę na odbiór tłuszczu ze specjalistyczną firmą.

Urządzenia sanitarne do food trucka

Koniecznie musisz zamontować dwukomorowy zlewozmywak i umywalkę do rąk. Nad umywalką standardowo montuje się mały bojler elektryczny z pompką i z jednym pojemnikiem na wodę czystą, a pod umywalką drugi pojemnik na wodę brudną. Zaopatrz się również w szafkę BHP i szafkę na graty do mycia i odzież.

Promocja food trucka

Plusem food trucka są niewątpliwie koła :) W weekendy możesz prowadzić życie niczym cyganeria na wozach, a w dni powszednie i poza sezonem możesz osiąść w jednym, zatłoczonym miejscu. Nazwijmy to miejsce bazą.

• Życie po cygańsku – w tym przypadku warto śledzić tak zwane zloty food trucków, które odbywają się w coraz to mniejszych mieścinach i przynajmniej raz w roku. Zrób sobie również research wszelakich imprez miejskich, koncertów, dni miast i wsi, wydarzeń sportowych. Food trucki zawsze będą tam mile widziane – oczywiście za opłatą :) Jak dobrze rozpiszesz sobie kalendarz, to możesz być w podroży od wiosny do jesieni.

• Baza – dobre miejsca stałe dla food trucka to okolice dworców, uczelni, parki, skwery, plaże, jeziora i wszystkie inne miejsca, w których jest duży natłok ludzi. Zwłaszcza młodych. To na wypadek, gdyby zmęczyły Cię wyprawy, wszak po to food truck ma koła, aby jeździć :)

Klientami food trucków są przede wszystkim ludzie młodzi. Dotrzesz do nich zakładając konto na facebooku lub zakładając stronę internetową.

Ubezpieczenie food trucka

Ubezpieczenie swojej firmy i jej majątku to bardzo ważna kwestia. Jednym z najbardziej zaufanych ubezpieczycieli i często najtańszym jest PZU. Zamów rozmowę z konsultantem i wypytaj go o wszystko, to nic nie kosztuje.

Koszt otwarcia food trucka

Koszy będą się różniły w zależności od tego, czy kupisz auto już wyposażone i gotowe do odbioru przez Sanepid, czy nowy wóz, który następnie przerobisz na food trucka. Wysokość kosztów będzie wiązała się również z tym, jakie dania zamierzasz przyrządzać i czy kupisz urządzenia nowe czy używane. Oszczędności mogą pojawić się dzięki firmom sprzedającym napoje – z reguły dają w użytkowanie szafę chłodniczą, a niekiedy i parę krzeseł ze stolikiem.

Finalnie, otwarcie food trucka może wynieść od 20 do 60 tysięcy złotych. Przed otwarciem warto pomyśleć nad firmowym kontem w banku, co bardzo ułatwi zakupy i pozwoli wliczyć je w koszty. Obecnie darmowe konto firmowe oferuje Nest Bank: link

Koszty stałe i zmienne

Koszt wyposażenia to oczywiście nie wszystko. Są jeszcze tak zwane koszty stałe i koszty zmienne, które będziesz ponosił prowadzą działalność tego typu. Mowa tu o takich wydatkach, jak:

• paliwo,
• ubezpieczenie samochodu,
• media (prąd, woda),
• gaz – butle propan-butan,
• abonament radiowo-telewizyjny,
• ZAiKS i inne stowarzyszenia,
• wynajem kuchni,
• opłaty postojowe.

Opłaty handlowe

Za możliwość handlowania na imprezie lokalnej, organizatorzy z reguły pobierają od 5 do 20% utargu lub określoną kwotę. Co innego stanie w dni powszednie, w swojej „bazie”. Najtaniej jest na terenie prywatnym i najszybciej się dogadać. Miasta rzadko godzą się na parkowanie w miejscach publicznych, ale czasami się godzą, więc warto spróbować.

W tym przypadku, jeśli nie stajesz na placu targowym, musisz zdobyć zezwolenie na zajęcia pasa drogowego. Natomiast w obu przypadkach trzeba wkalkulować w koszty opłatę targową, która różni się w zależności od miasta.

Podsumowanie

Przed otwarciem food trucka zarejestruj się na portalu gastronomicznym Managero.pl, gdzie znajdziesz mnie jak i osoby prowadzące własne lokale. Jeśli oczekujesz profesjonalnej pomocy przy otwarciu food trucka, na przykład przy zdobyciu pozwolenia Sanepidu, stworzenia księgi GMP/GHP, to zapraszam do wypełnienia formularza.