Zapomniani – przedwojenni ekonomiści wyklęci. Recenzja filmu

Natchnieni pracami Smitha a później Misesa, ekonomiści Krakowskiej Szkoły Ekonomicznej wnieśli spory wkład w propagowanie wolnego rynku wśród Polaków na przełomie XIX i XX wieku.

Film „Zapomniani. Historia Krakowskiej Szkoły Ekonomicznej” to godzinny dokument wspominający polskich liberałów z początku XX wieku. Warto poznać sylwetki wolnościowych ekonomistów, ignorowanych przez Sanację, ocenzurowanych przez PRL-owskich komunistów i przemilczanych przez socjaldemokratów z III RP. Są to protoplaści polskiej myśli liberalnej i libertariańskiej.

Film jak podkreślają autorzy, został w całości sfinansowany z wolnych datków. Namawiałem do wsparcia tej inicjatywy i nie żałuję. Jest nakręcony perfekcyjnie, pod względem technicznym i graficznym majstersztyk. Jednym mankamentem, na który zwróciłem uwagę to napisy tłumaczenia z j. angielskiego – brakowało czarnej obwódki, na białym tle były słabo widoczne. Pozytywne jest to, że w filmie nie pojawia się wiele specjalistycznych sformułowań.

Osoba znająca podstawy ekonomii powinna bez problemu zrozumieć treść. Bohaterowie filmu: Julian Dunajewski, Adam Krzyżanowski, Ferdynand Zweig i Adam Heydel, to polscy ekonomiści, których jednoczyło poszanowanie wolności gospodarczej i anty-etatyzm. Pod pojęciem etatyzmu kryje się przedsiębiorczość państwowa, nakładanie ceł i podatków oraz szeroko pojęta interwencja państwa w gospodarkę.

W filmie wypowiadają się profesor ekonomii Witold Kwaśnicki z Uniwersytetu Wrocławskiego, ekonomiści: Rahim Taghizadegan, Wojciech Paryna i Szymon Chrupczalski, historycy: prof. Andrzej Chwalba i prof. Julian Dybiec z UJ, Andrzej Barański – prezes firmy Harbewo oraz radna miasta Krakowa dr Małgorzata Jantos, która niegdyś prowadziła świetnego bloga o bonie edukacyjnym.

Przeczytaj też:

• Miejski crowdfunding zamiast urzędniczych dotacji
• Atlas zbuntowany – recenzja
• Pensja minimalna w Polsce – im wyższa, tym gorzej dla Ciebie

Julian Dunajewski

Julian Dunajewski był profesorem i rektorem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przedstawiany jako protoplasta Krakowskiej Szkoły Ekonomicznej. W swoich pracach teoretycznych był zwolennikiem rozwiązań Adama Smitha i podatków bezpośrednich. Wywodził się ze środowiska konserwatywnego, sprzeciwiał się powstaniu styczniowemu.

W „Zapomnianych” mówi się o nim jako o tym, który uratował skarb Austrii – jako pierwszy zlikwidował deficyt budżetowy. Nie pokazano niestety, w jaki sposób tego dokonał. Otóż udało mu się zrównoważyć budżet za pomocą: wprowadzenia podatków pośrednich, podwyższenia cła od kawy oraz podniesienia cen wyrobów tytoniowych.

To bardziej przypomina działania Morawickiego aniżeli Adama Smitha. Być może warunki w jakich przyszło mu przeprowadzać reformy działają na jego usprawiedliwienie. Być może wprowadził inne liberalne reformy o których nie wiemy (piastował również urząd Prezydenta Krakowa). Na ten moment mam mały dysonans w ocenie tej postaci. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że Dunajewski egzaminował Carla Mengera – protoplastę wolnościowej Austriackiej Szkoły Ekonomii.

Wykład ekonomii politycznej – J. Dunajewski

„Interes prywatny, pobudzający każdego do pracy lepszym jest przewodnikiem od ustawy, która niby kosztowna machina działa kosztownie, a nieraz może więcej popsuć niż naprawić. „
Zobacz w księgarni

Do najwybitniejszym dzieł Dunajewskiego należy „Wykład ekonomii politycznej”. Książka jest w powszechnej sprzedaży. W książce Julian Dunajewski promuje zdrowy rozsądek, a przede wszystkim wolność we wszelkich dziedzinach życia jako najlepsze lekarstwo na dolegliwości gospodarcze. Książka jest napisana charakterystyczną, starą polszczyzną, co dodaje jej dodatkowego smaczku.

Adam Krzyżanowski

Adam Krzyżanowski to ojciec krakowskiej szkoły ekonomicznej. Profesor i prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wychował kilka pokoleń wolnościowców. W filmie przedstawiony jako klasyczny liberał, leseferysta, choć przez niektórych nazywany teoretykiem polskiego libertarianizmu. Był posłem na Sejm z ramienia BBWR – zrezygnował na znak protestu przeciw wtrąceniu opozycji do Berezy Kartuskiej.

Jako publicysta zajmował się takimi zagadnieniami jak drożyzna i inflacja. Pisał na tematy ekonomiczne i socjologiczne. Z jego artykułów o przyroście naturalnym możemy czerpać naukę również dzisiaj. W tym temacie Krzyżanowski wypowiedział się bardzo dosadnie: „bardziej liczy się jakość, aniżeli ilość ludności.”

Wskazywał na konieczność edukacji ekonomicznej polskiego społeczeństwa: „wiedza ekonomiczna jest potrzebna każdemu wyborcy, aby jego wybór był efektywny„. W swojej książce „Pauperyzacja Polski współczesnej” z 1925r pisze: „nadmierna kontrola państwa nad społeczeństwem uszczupla zasoby kapitałowe Polaków i utrudnia pomnażanie kapitału„.

Adam Krzyżanowski uczestniczył w rozmowach w Nowym Jorku, gdzie przyczynił się do uzyskania przez Polskę pożyczki stabilizacyjnej. Krytykował potem nieproduktywne zużycie kredytu stabilizacyjnego przez rząd Grabskiego. Namawiał do powiązania złotówki z dolarem amerykańskim i złotem oraz redukcji administracji.

W rezultacie po reformie Grabskiego utworzono złotego – walutę ze standardem złota. 1 zł był równoważny 0,2903 grama złota, natomiast sztywny kurs złotego do dolara ustalono na poziomie 5,18 zł za 1 USD. Co warto podkreślić, Krzyżanowski wskazywał na błędy popełnione przez Grabskiego, które doprowadziły potem do upadku jego rządu.

Chrześcijańska moralność polityczna – A. Krzyżanowski

Książka dostępna wyłącznie na aukcjach internetowych.

Wydawnictwo Ośrodek Myśli Politycznej wznowił wydaną po raz pierwszy w 1948 roku książkę Adama Krzyżanowskiego „Chrześcijańska moralność polityczna”. Krzyżanowskiego rozważa w niej tematy wolności, równości, sprawiedliwości i etyki w życiu publicznym. Autor uczy, że ekonomia wymaga pragmatycznego myślenia, że nie jest zbiorem życzeń i fikcji. Polecana szczególnie tym ludziom, których cechuje pragmatyczne podejście do życia.

Ferdynand Zweig

Ferdynad Zweig był wykładowcą ekonomii na UJ. W filmie przedstawiony jako „liberał egalitarny”. Twierdził, że jedynie zmiana opinii publicznej może zmusić rząd do zmiany polityki: „Praca nad ugruntowaniem wiedzy i kultury gospodarczej wśród społeczeństwa jest jednym z zadań państwa, by do steru rządów nie dorwali się ludzie nie znający prawd ekonomii„. Jak prawdziwe są to słowa widzimy również dzisiaj.

Ferdynand Zweig razem z Adamem Krzyżanowskim opracowali gospodarczy plan naprawczy na kraju, który przedstawili rządowi w 1932 roku podczas tzw. wielkiego kryzysu. Wielki kryzys był efektem działalności rządu USA, który pozwolił bankowi centralnemu FED na akcję kredytową a jednocześnie zmniejszył obowiązkową stopę rezerw.

Zweig i Krzyżanowski wzorowali się na działaniach Anglii z 1831 roku. Ich założeniem było ograniczenie wydatków rządu, dewaluacja bez inflacji, zawieszenie spłaty długu. W tym samym czasie w USA prezydent Roosevelt wprowadzał program „Nowy ład”, który był przeciwnością ekonomii wolnorynkowej. Polscy politycy poszli kierunkiem Roosevelta, natomiast  pomysł naprawy państwa opracowany przez Zweiga i Krzyżanowskiego upublicznili dopiero w 1935r.

Zmierzch czy odrodzenie liberalizmu – F. Zweig

Książka dostępna wyłącznie na aukcjach internetowych. Fragmenty książki dostępne na stronie Instytutu Ludwika von Misesa: link

Ostatnie wydanie książki pochodzi z 1981 roku, nakładem podziemnej Oficyny Liberałów. Przedmowę napisał Janusz Korwin-Mikke pod pseudonimem Janusz Ryszard. Fragment książki: „Kraje, które najwcześniej przeszły do liberalizmu, zrobiły największą karierę gospodarczą, rozwinęły się też najwcześniej i najbujniej.

Anglia, Francja, Holandia najwcześniej stosowały zasady liberalizmu i najwcześniej rozwinęły się zarówno komercjalnie, jak i przemysłowo. Niemcy kameralistyczne, związane wieloma ograniczeniami polityki merkantylistycznej w XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku, pozostawały w tyle za rozwojem gospodarczym państw zachodnich.”

Adam Heydel

Adam Heydel był profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie wykładał ekonomię. Politycznie sympatyzował z Narodową Demokracją, ekonomicznie najbliżej mu do dzisiejszego libertarianina. Uczestniczył w prywatnych seminariach Ludwika von Misesa i bronił jego poglądów w starciach z polskimi etatystami.

W latach 30. został odsunięty przez Sanację od wykładania na uniwersytecie. Trudno się dziwić, od początku uzyskania przez Polskę niepodległości Adam Heydel wypowiadał się przeciwko uciskowi podatkowemu biednej ludności i etatyzmowi. Tymczasem II Rzeczpospolita była okresem rozwoju etatyzmu.

Adam Heydel w swojej pracy „Etatyzm po polsku” (1928r.) pisał: „Państwa zaborcze prowadziły politykę etatystyczną. Polska je jednak prześcignęła w tym punkcie: monopol spirytusowy działał tylko w Rosji – nie było go w Austrii i w Niemczech, monopol tytoniowy istniał w Austrii – nie było go w Rosji i w Niemczech, monopol zapałczany nie był znany na terenie Polski przed wojną. Polska zastosowała wszystkie monopole państw zaborczych i dodała do tego własne”.

Po tym, jak Heydel nie zgodził się na podpisanie volkslisty został zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau gdzie zginął.

Z Adamem Heydlem łączy się historia innego polskiego ekonomisty – Oskara Langego. Oskar Lange był uczniem Adama Heydla, dzięki jego rekomendacji udał się na stypendium Fundacji Rockefellera do USA. Uczeń nie poszedł w ślady nauczyciela, zafascynował się ideologią marksizmu i komunizmu. 

Po 1945 Oskar Lange przy pomocy władzy komunistycznej zadbał o to, aby prace Adama Heydla zostały usunięte z bibliotek. W ten sposób myśl liberalna została oficjalnie uznana za niebyłą. Jest to o tyle przykra sprawa, że do dziś – prawie 30 lat lat po upadku komunizmu, Oskar Lange patronuje wielu polskim szkołom ekonomicznym. Adama Heydla uważam za najlepszego pisarza-publicystę, spośród wspomnianych ekonomistów szkoły krakowskiej.

Dzieła zebrane, Tom I – A. Heydel

Zobacz w księgarni

Wysiłkiem prezydenta Stalowej Woli Andrzeja Szlęzaka oraz innych mecenasów ekonomii wolnorynkowej, weszły do powszechnej sprzedaży „Dzieła zebrane”. Książka jest zbiorem artykułów autorstwa Adama Heydla. Przeczytasz w niej o błędach polskiej polityki gospodarczej okresu międzywojennego.

Heydel przywołuje tam cytaty Saya i Misesa, ale także Norwida i Wyspiańskiego. Ogromny żal, że wojna przecięła życie tego wybitnego polskiego ekonomisty. Zginął w wieku zaledwie 48 lat.

W filmie „Zapomniani”, prof. Witold Kwaśnicki usprawiedliwia nieco poczynania rządu II RP, wskazując na ogólnoświatowy trend w zakresie etatyzmu. Ten trend nie miał wpływu na polskich, liberalnych ekonomistów tamtych lat. Wskazywali oni jasną ścieżkę, którą powinno obrać polskie państwo. Polscy politycy wywodzący się z kręgów wojskowych byli nauczeni planowania i rozkazywania i tak też traktowali gospodarkę.

Przejęli po zaborcach ogromny majątek, który należało sprzedać prywatnym inwestorom a z pieniędzy odbudować zniszczenia I wojny światowej. Niestety, jak trafnie zauważa prof. Kwaśnicki, politykom bardzo trudno pozbyć się majątku i porzucić interwencjonizm. Film „Zapomniani” możecie obejrzeć na Youtube.